De restauratie van het Tellem monument in Yougho loopt heel voorspoedig. Het is dan ook fantastisch dat we ook een deel van de financiering verkregen hebben via het Prince Claus Fund Emergency Programme. De eerste voorbereidingen van het echte werk zijn al in december 2013 in gang gezet. Vanaf januari 2014 is er leem verzameld. De oude dam op de route naar Yougho Piri is verhoogd. Op een nieuwe locatie is met een extra dam gestart.

Restauratie Yougo – Update juni 2014 from stichting dogon onderwijs on Vimeo.

Bij mijn bezoek in april 2014 waren er inmiddels een kleine zestig mensen aan het werk in verschillende teams. Twee teams houden zich bezig met de twee delen van het monument. Een koppel van oudere, ervaren metselaars met jongeren prepareert het materiaal om te verwerken. Een groep vrouwen en mannen halen van beneden het water, het benodigde hout en het aanvullende materiaal voor het leem. Dat is ruim 45 minuten omhoog lopen! Een team van twaalf jongeren uit het nabij gelegen Yougho Na maken boven op de berg het nieuwe bassin van bijna 1.200 m3 leeg. Eind mei 2014 was al een heel groot deel van de werkzaamheden gereed. Er resteren nog twee stukken die worden aangepakt. We hopen dat deze voor de regenperiode ook zijn afgerond.

Het project is inmiddels bezocht door de Aga Kahn Foundation en La Mission Culturelle de Bandiagara en de berichten zijn enthousiast. Wij hebben inmiddels diverse tussenrapportages en foto’s ontvangen. De komende maand zullen we het eerste rapport naar het Prince Claus Fund sturen. Om niet iedereen te lang te laten wachten geven wij hierbij alvast de eerste wonderschone beelden. Naast de beelden hopen wij ook dat het inspireert en dat dit duidelijk maakt waartoe de gemeenschap in staat is. Wij hopen dat dit een eerste aanzet vormt naar een vervolg. In het najaar komt er een uitgebreide publicatie. Begin volgend jaar (2015) willen wij een klein debat en een expositie organiseren en hopen wij onze resultaten en een en ander over Unesco erfgoed en empowerment van de gemeenschap onder de aandacht te brengen.

Mede mogelijk gemaakt door:

Een grote groep mensen werkte aan de vernieuwing van het waterbekken in Yougho; het eindresultaat begint zichtbaar te worden.

De bestaande kleine dam is opgehoogd en een tweede dam is aangelegd. Uit het natuurlijke bekken is de modder weggehaald, zodat deze nu 1.200 m³ kan bevatten  –  als het tenminste regent. Kenneko Dara was de opzichter van dit werk. Om water naar het lagergelegen dorp te brengen is nu een tocht van 5 tot 10 minuten nodig, aanzienlijk minder dan de 40 minuten naar de vlakte en terug, die nodig was als het eerste bekken leeg is.

Op de agenda staat nog de restauratie van een viertal prachtige huizen, waarvan delen zijn ingestort en andere delen beschadigingen en scheuren hebben.

Langzaam maar zeker krijgt het grote project wat we met het dorp en de dorpsbewoners willen gaan doen vorm. Al jaren lang zijn we bezig om in dit bijzondere UNESCO werelderfgoed Dogon dorp water te organiseren. De Dam gaan we weer verhogen, we zijn bezig een dam van een andere organisatie werkend te krijgen en gaan een derde dam maken. Alles bij elkaar hopen we dan dat het voldoende zal zijn om het hele jaar boven op de berg voldoende water de hebben. Het water is een voorwaarde om de leefbaarheid in het dorp te vergroten. Het is overigens vrijwel zeker dat het dorp waar nu een kleine 350 mensen wonen, bewoond zal blijven. Van veel families staat hier het “familie huis’ en in dit dorp beginnen ook alle belangrijke rituele feesten van de Dogon gemeenschap, zoals de Dhamma en het Sirigi feest dat eens in de 60 jaar gehouden wordt (2027). In december hebben we al intensief gesproken met de bewoners over wat hun gedachten en ideeën zijn en wat zij zelf gaan doen. Het grootste deel van de werkzaamheden zal uiteindelijk door de gemeenschap moeten worden uitgevoerd. Zij weten hoe de huizen gebouwd zijn en hoe de oude nu deels ingestorte huizen eruit hebben gezien. Veel hangt ook af van de families die nu met vooral veel jongere in de vlakte zijn gaan wonen maar nog wel hechte banden onderhouden met het geboorte-familie dorp. Ook zij zullen gaan mee werken aan het dorp. Deze reis hebben we bij vrijwel alle woningen foto’s gemaakt en zijn er inventarisatie lijsten opgesteld met de naam van de bewoners, de opzet van de huizen en de gebreken. Van een aantal huizen zijn we voorzichtig aan begonnen met het opmeten en uittekenen. Het belangrijkste monument, centraal in het dorp met nog duidelijk elementen van de Tellem zal een va de eerste doelen moeten zijn. Een aantal silo’s zijn inmiddels ingestort in de afgelopen 20  jaar. Wij hebben veel beeldmateriaal om dat aan te tonen en willen dan ook gaan inzetten op een gedeeltelijke reconstructie maar vooral ook het behoud van de nog ogenschijnlijk stevig beschut staande torens. Het blijkt toch dat de combinatie van wind en regen de gebouwen aantasten.

De samenhang van dit project met al onze andere werkzaamheden en projecten zijn we bezig in kaart te brengen. Het heeft vanzelfsprekend te maken met het behoud van een uniek UNESCO monument, maar ook met opleiden, onderwijs, water, en toerisme wat hoogstwaarschijnlijk weer terug zal komen in de toekomst. Kijk vooral ook naar alle inmiddels geplaatste stukken en artikelen op de website.

De Falaise, ofwel rotswand, van Bandiagara (Dogon land) werd in 1989 op de lijst van Wereld Erfgoed opgenomen. Zij werd als cultureel en natuurlijk erfgoed geclassificeerd op basis van de criteria V en VII, en vormt één van de meest omvangrijke, gemengd samengestelde erfgoed gebieden op de Wereld Erfgoed lijst van UNESCO. Het erfgoed strekt zich uit over een oppervlakte van 4.000 km2, en vormt aldus een gebied waar ongeveer 500.000 mensen wonen, verspreid over 289 dorpen. Nando is één van die dorpen. Daarbij beschikt Nando over een bijzondere status, omdat er een Moskee staat die zich in het centrum van het dorp bevindt.

Het Dogon land ligt ten zuiden van de rivier de Niger, niet ver verwijderd van Mopti en van Djenné. De regio is opgedeeld in drie zones: het plateau, de rotswand en de laagvlakte. Het plateau torent als een immens fort tot een hoogte van om en nabij de 300 meter uit boven de omringende vlaktes. Het wordt begrensd door de Falaise van Bandiagara, een rotswand die meer dan 200 kilometer lang is, van het zuidwesten naar het noordoosten georiënteerd. Opeenvolgende golven van immigratie zorgden voor de bevolking van het gebied. In de afgelopen eeuwen moesten mensen van heel verschillende afkomst hetzelfde gebied delen, niet zelden gepaard gaande met schade en met conflicten. Vandaag de dag wordt de oorspronkelijkheid van het Dogon land gekenmerkt door de ethnische, culturele en linguïstische diversiteit in het gebied. Er bestaat niet zoiets als een homogene Dogon samenleving. Net zoals vele andere maatschappijen die op landbouw gefundeerd zijn, kennen de Dogon geen gecentraliseerde machtsstructuur. Politieke en religieuze autoriteit berust bij de dorpsoudsten. Iedere regio in Dogon land kent eigen tradities, overeenkomend met de verscheidenheid van het geheel. Er bestaat een overvloed aan variaties in geloof, mythes en geschiedenis.

Niet zo ver van de Falaise van Bandiagara, maar wel duidelijk losstaand daarvan liggen de dorpen Yougo, Yougo Piri, Yougo Na en Yougo Dogorou. Zij behoren tot de allermooiste dorpen op de lijst van Unesco. Het overweldigende bewustzijn van verzonken tijd wordt opgeroepen door de aanwezigheid van de goed geconserveerde Tellem huizen en tombes, die op soepele en gracieuze wijze ingebed zijn in de cultuur en de architectuur van de Dogon dorpen. Yougo Dogorou heeft een bijzondere status en betekenis voor het hele Dogon land. De unieke culturele plaats die dit dorp inneemt is gebaseerd op zijn rol. In dit dorp is het genootschap van de maskers gevestigd en alle belangrijke feesten, zoals het Sigiri feest dat eens in de 60 jaar gevierd wordt en de Dama feesten, vangen hier aan. Alle begrafenissen voor de Hogons, de heilige mannen in de Dogon samenleving, vinden in dit dorp plaats en hun stoffelijke resten worden in tombes geplaatst in hoog gelegen grotten.

Vanaf het moment van onze eerste tochten in 1972 was het duidelijk dat het, door hun geïsoleerde ligging, heel erg lastig is om de dorpen van de Yougo te bereiken. Vanaf 1981 (zie de foto ‘Op de weg van Koundou naar Yougo, 1981’, pagina 6, op deze foto is Herman Haan zichtbaar) zijn we begonnen met het aanleggen van waterdammen om drinkwater te kunnen verschaffen in de nabijheid van het dorp. Ons laatste water project dateert van 2009 in Yougo Na. Er zijn verschillende plannen gemaakt voor de renovatie van delen van het dorp.

Het in dit document voorliggende project is geformuleerd door de Stichting Dogon Onderwijs in samenwerking met LEVS architecten Amsterdam, het NAi (Nederlands Architectuurinstituut) en de Mission Culturelle de Bandiagara, de gedecentraliseerde overheidsinstelling die belast is met de bescherming en het behoud van het Unesco erfgoed. Het project zal in de toekomst gesteund worden door de diverse organisaties die in dit document in het bijzonder en met een blijk van erkentelijkheid genoemd worden. De aanvang van dit project is te zien als een respons op zorgen die tot uitdrukking gebracht zijn door de leiders van het dorp Yougo, de chef van de regio Sangha en door verschillende andere dorpen en inwoners van Dogon land. Op grond van zijn culturele positie zal Yougo nimmer verlaten worden maar dat biedt nog geen garantie tot behoud van de kwaliteit van het dorp zonder steun van buitenaf.

 

Het is niet zo eenvoudig om een beschrijving te geven van de dorpen, de aanblik van Yougo en zijn schoonheid. Het dorp Yougo Piri is minder lastig te begrijpen. Het overweldigende moment waarop je plots de huizen ziet die bijna tegen de wand geplakt lijken te zijn. En dat nadat je vanuit de vlakte 300 meter omhoog geklauterd bent, komende van Koundou, Yendouma of Tiogou. Als je dan door het dorp Yougo Piri heen loopt, kom je bij het “dak” van de berg en kun je doorwandelen naar Yougo Dogorou aan de andere zijde van de vrijstaande berg.

Je loopt dan over van takken gemaakte bruggetjes die de kloven overbruggen die de bergwanden doorsnijden en je komt bij de toegang tot Yougo Dogorou. Opnieuw beschermen takken je tegen een val in een zeer nauwe en steile spleet en je kunt dan via typische Dogon ladders doorklimmen naar de nabije grotten met de oude huizen van de Tellem.

Als je dan doorloopt stuit je op twee dammen die wij hebben aangelegd en waarin het water dat in het regenseizoen valt, is opgeslagen (zie ook het vervolg verder in de tekst). Tot slot beland je dan bij het uitzichtpunt op de best geconserveerde graanschuurtjes van de Tellem onder het enorme overhangende gedeelte van het rotsmassief.

Wandelend tussen de huizen van het dorp, die verspreid liggen tussen de rotsblokken en in de meeste gevallen van meerdere etages voorzien zijn, kom je op het dorpsplein met de Toguna, de enorme Boabab. Naar deze plek komen mensen vanuit het hele Dogon land voor adviezen en raad en dit is ook de plaats waar de Sirigi en de Dama beginnen. Het dorp loopt langs de hellingen naar beneden door. Je verlaat het dorp aan die kant van de berg via Yougo Na met zicht op de rotswanden van Bandiagara en Koundo.

De voornaam van vaderszijde onder de inwoners van Yougo Dogorou is Doumbo, hetgeen ‘rots’ betekent. De oudsten zeggen dat deze naam verwijst naar Bamba, een regio waar zij tijdelijk verbleven alvorens te vertrekken naar en zich te vestigen op de geïsoleerde berg van Yougo. In haar “Les âmes de Dogons” (Parijs, 1941) rept Germaine Dieterlen van geen enkele Doumbo migratie via Bamba. Maar in haar “Les devises des Dogons” (Parijs, 1941) stelt Solange de Ganay dat de ‘Tige van Bamba’ een versimpelde aanduiding is die staat voor ‘rots, de rots van Bamba’. Yougo Dogorou is uniek. Het is hooggelegen vlak naast de top van een vrijstaande berg, los van de rotswand. Een gigantische rots, genaamd ‘het aambeeld’ verheft zich naast het dorp. Open grotten die Tellem en Dogon bouwwerken herbergen, steken uit tot boven het dorp. In vroegere tijden bood de ontoegankelijkheid van deze plek bescherming aan Yougo Dogorou tegen de buitenwereld. Vandaag de dag heeft dit isolement een tegenovergesteld effect. Het merendeel van de volwassen bevolking is immers verhuisd naar de dorpen op de Seno-Gondo vlaktes, waar de werkomstandigheden stukken eenvoudiger zijn. Het dorp is nu nog bewoond door een paar gezinnen en door een paar mensen op leeftijd die de bewakers zijn van de lokale altaren. Bij bepaalde gelegenheden komen gezinsleden en andere verwanten naar het dorp voor een bezoek. Bij de dood van een oudere verwant, komen zij in groten getale bijeen en nemen deel aan de begrafenis rituelen en dansen. De façade van de rotswand die aan de westzijde van het dorp ligt, is bezaaid met open grotten met bouwwerken die door de Tellem achtergelaten zijn. De eerste Dogon migranten van de Arou stam vestigden zich aan de voet van de falaise. Sporen van hun aanwezigheid zijn nog steeds zichtbaar. Je kunt nog oude funderingen zien en molenstenen liggen her en der verspreid. Er zijn geen paden die naar deze plaats voeren. Je moet je weg maar zien te vinden over en om de enorme rotsblokken heen.

In het traditionele geloof zijn twee plaatsen van cruciaal belang in Dogon land. In beide gevallen bezit de stam van de Arou de hoogste autoriteit. Arou is de woonplaats van de Hogon wiens autoriteit in heel Dogon land van kracht is. In zijn positie van priester van agrarische rites vertegenwoordigt hij de aarde, de vruchtbaarheid en het leven. Het is zijn taak om het voortbestaan van zijn volk zeker te stellen. Wat Yougo Dogorou betreft, hier begint de Sigui, het ritueel ter herdenking van de eerste voorouder, die stierf in de gedaante van een slang. Dit ritueel vindt eens in de 60 jaar plaats en staat symbool voor de vernieuwing van generaties. Hier ook in dit dorp bevindt zich de heilige grot van Albarga, de mythische oude man die ontdekt werd door Yayeme, de dame zich die de maskers van de Andoumboulou toe-eigende. Mensen komen van verre om offers te brengen ter bescherming tegen tovenarij. Ook wanneer er echte problemen optreden die met de maskers van doen hebben, worden de oudsten van het dorp door bezoekers geraadpleegd en de zaken worden besproken in de Togu Na, die grenst aan het centrale dorpsplein. Marcel Griaule verwijst in zijn “Masques Dogons” naar het bestaan in Yougo Dogorou van de wandelstok van Albarga die in de riten gebruikt wordt bij het regen maken. Vandaag de dag is deze rite nog steeds actueel. Dorpen in de regio die gebukt gaan onder ernstige droogte kunnen de hulp inroepen van deze wandelstok en de kwaaddoeners stuiten die verantwoordelijk zijn voor het gebrek aan regen. Elke drie jaar eenmaal bezoekt een delegatie uit Yougo Na, Yougo Dogorou en Yougo Piri die dorpen die om hulp gevraagd hebben. Met behulp van de wandelstok zal de schuldige ritueel ‘ontdekt’ worden en hij zal binnen de drie daarop volgende jaren sterven. Dit heeft tot gevolg dat hoewel het erg lastig is om hier te overleven, dit dorp vanwege zijn bijzondere rol in Dogon land nooit zal worden verlaten. In de huidige tijd wonen jonge mannen uit de dorpen in de vlakte en dragen zorg voor de oogst, terwijl hun vrouwen en jonge kinderen boven in het dorp wonen en daar zich daar om de ouderen, de huizen en het maskers genootschap bekommeren, die van zo’n grote betekenis zijn voor het hele Dogon gebied.

Het is moeilijk om een goed overzicht te geven van de huidige situatie. Er zijn families die weggetrokken zijn. Hun huizen zijn volledig ingestort. Maar er wonen ook nog 120 ouderen, vrouwen en kinderen in het dorp die op hun beurt nog steeds door 240 jongere mannen en vrouwen ondersteund worden die in het nabijgelegen Seno wonen. De vrouwen zijn erg goed georganiseerd en werken nauw samen diverse vrouwen groepen die in het gebied opgezet zijn. Zij beschikken over een tuin project, een episch centrum, een graanschuur en een moeder- en kindzorg voorziening in het dorp Koundou. De huizen die bewoond worden, zijn zo nu en dan gedeeltelijk ingestort. Soms betreft dit alleen de graanschuurtjes, of is er nieuwe bepleistering nodig. De meest kwetsbare zijn de oude (600 jaar en ouder) huizen van de Tellem.

In de afgelopen 30 jaar zijn twee torens volledig ingestort en de drie resterende verkeren in slechte staat. De diverse monumenten in de toegangszone moeten ook hersteld worden. In dit dorp heeft Wolf Schijns, een Nederlandse architect en hoogleraar aan de Technische Universiteit Eindhoven, wat documentatie opgesteld en onderzoek gedaan. Een paar van de huizen die hij in 1999 documenteerde zijn nu, in 2012, volledig ingestort. De doelstelling van het project is natuurlijk om dit proces te stuiten. Niet door dat wat ingestort is te herbouwen, maar door renovatie en door dat te versterken wat nu voorhanden is.

Het project in Yougo kan niet door de oudere mensen die er nu wonen worden uitgevoerd, maar zij spelen wel een belangrijke rol in de restauratie op basis van hun kennis. We hebben met hen al overleg gevoerd over de algehele aanpak van het werk, de werk periode en over de jongere mensen en de teams die de werkzaamheden in de toekomst zullen uitvoeren. Het is duidelijk dat het dorp zal profiteren van het project maar wij willen ook graag garanties vanuit het dorp dat zij de werkzaamheden daadwerkelijk kunnen realiseren. Om die reden zal er ook ondersteuning geboden worden vanuit andere dorpen zoals Yendouma, Tiogou en Koundo.

Actieplan en uitvoering

Gebaseerd op onze ervaring in Nando en Arou, tezamen met de expertise van de betrokken organisaties, SDO, ADI en de Mission Culturelle Bandiagara (zie ook de achtergrond informatie hierna) en met de breed gedragen steun van de lokale en nationale overheden, hebben we een voorstel voor een actieplan voor de periode 2013 – 2017 gemaakt. De Stichting Dogon Onderwijs zal de leiding nemen bij de organisatie van dit proces. Er zal een kantoor en een werkplaats komen in het dorp Koundou en Sangha. Daar is ook draadloos internet beschikbaar, waardoor het heel goed mogelijk is om met alle betrokken partijen in contact te blijven. Onze lokale team leider Keneko Dara heeft al ervaringen opgedaan met het uitvoeren van renovaties. Hij was verantwoordelijk voor de renovatie van het huis van de Hogon in Arou, onder de supervisie van de Mission Culturelle in Bandiagara. De belangrijkste rol echter is natuurlijk weggelegd voor de inwoners van Yougo, die ondersteund zullen worden vanuit de omringende dorpen zoals Koundou, Yendouma en jongere familieleden die in Seno wonen. De organisatie van het proces is gebaseerd op hun medewerking. We hebben met de dorpshoofden, de hoofden van de families en met de burgemeester van Sangha overleg gevoerd. Het lijkt hen haalbaar om het dorp in 4 jaar te renoveren. De werkzaamheden door het dorp en de samenwerkende dorpen zullen van oktober tot mei worden uitgevoerd, dat wil zeggen voor en na de belangrijke oogst periode en de regentijd. De voorbereiding van het werk, het documenteren van de verschillende huizen en de organisatie van materialen kunnen door de andere teamleden worden uitgevoerd in de periode tussen juni en oktober.

Het doel is ook om met de bouw van een kleine praktijkschool te beginnen (10 klassen) in Sangha, tezamen met een paar lokale partners. Op deze school zullen cursussen traditioneel metselwerk, bouwen met lokale materialen op een nieuwe en op de traditionele manier, en vernieuwing van landbouw technieken gegeven worden. Het project van Yougo past erg goed in het curriculum van de doelstellingen van deze school.

Taken van de diverse leden van de projecten

Stichting Dogon Onderwijs (SDO):
Verantwoordelijk voor het financieel beheer, slotrapportages, voorlichting, reizen en publicaties (in het Engels en in het Frans). Samenwerking met LEVS architecten in Amsterdam en in Mopti (lokale vestiging) en, indien mogelijk, met studenten van de Technische School in Sévaré, en met studenten van de school voor architectuur in Bamako. De projectleider van SDO zal de werkzaamheden drie keer per jaar bezoeken, waarbij deze bezoeken gecombineerd zullen worden met andere projecten, zodat reiskosten en andere kosten beperkt kunnen worden. Communicatie met ADI, het kantoor in Sévaré en in Sangha, zal wekelijks via skype en e-mail plaatsvinden. Het feitelijke programma voor het formuleren van de renovatie zal door SDO worden uitgevoerd, maar ADI zal de daadwerkelijke uitvoering ter hand nemen.

Association Dogon Initiative (ADI):
Organiseert het veldwerk met de verschillende lokale partijen die bij het project betrokken zijn door middel van twee technische projectleiders en één financiële en algemeen projectleider. Werkzaamheden worden verricht vanuit het kantoor in Sangha en Koundou.

Mission Culturelle Bandiagara:
Alvorens te starten met de projecten, zullen de werkzaamheden grondig doorgenomen worden met de Mission. Om die reden zal zij SDO vergezellen tijdens de bezoeken aan Yougo.

Resultaten van het project        

a. Het eerste resultaat van het project is natuurlijk de complete renovatie van het dorp Yougo Dogorou.

b. Het tweede resultaat dat we in dezelfde periode beogen te bereiken is de versterking van de economische situatie. Het organiseren van scholen, van water, het verbeteren van landbouw methodes door samenwerking met IFD (Initiative Femmes Dogon), die al heel actief is in de regio Koundou.

c. Het derde resultaat waarvan wij hopen dat wij het zullen bereiken betreft het heffen van toegangsgeld voor toeristen, in samenwerking met de Mission Culturelle, zoals dat ook geschied is in Songho en in Nombori. Daarmee zorgen we er voor dat toerisme mede bijdraagt aan de economische basis van het dorp. Daarbij gaan we ervan uit dat toeristen de komende jaren terug zullen keren naar Mali en deze regio. We gaan er ook vanuit dat het hierna te noemen laatst beoogde resultaat, de rapportage en de publicaties, het toerisme zullen stimuleren.

d. Het vierde resultaat waar we op uit zijn betreft de groei van lokale kennis en enthousiasme omtrent het bouwen met lokale materialen, wat zo belangrijk is voor een duurzame beklijving in de toekomst van het gebied.

e. Het vijfde resultaat dat we beogen is de continuering van unieke culturele aspecten van de Dogon, het feest van de Dama, het Sigiri feest en het genootschap der maskers die zo heel in het bijzonder verbonden zijn met deze unieke cultuur en deel uitmaken van de Unesco doelstellingen.

Het laatste resultaat. Ieder jaar zal er een terugblik op het project gegeven worden en een financiële rapportage. Na het afronden van het project, voorzien voor 2017, zal er een algehele evaluatie met een financiële slotrapportage gemaakt worden. De publicaties zullen in het Engels en in het Frans opgesteld worden en zullen via internet wijd en zijd beschikbaar zijn als onderdeel van een leerproces. Dit materiaal zal ook ingezet worden bij een reizende tentoonstelling die in Mopti zal beginnen in het ‘Centre for Earth Architecture’, gebouwd door de Aga Khan Trust for Culture.