Over de Dogon

Bandiagara kliffen: van Tellem tot Dogon

In het midden van Mali vind je het Bandiagara plateau: een gebied aan de zuidrand van de Sahel dat vanaf de Niger langzaam omhoog loopt tot aan de Falaise. Hier eindigt het plateau abrupt in een honderden meters hoge, steile rotswand die zich over een lengte van meer dan 150 km uitstrekt. Het magische gebied aan de voet van deze kliffen was van oudsher het thuis van de Tellem. Over dit volk is helaas weinig bekend, maar zij hebben wel mysterieuze en onbereikbare bouwwerken en artefacten achtergelaten in de steile hellingen van de klif. In de 15e eeuw zochten de Dogon een goed verdedigbare woonplaats waar zij veilig waren voor slavenhandelaren en de opmars van de Islam. Oorspronkelijk leefde dit volk nabij Mandé, het oude kerngebied van Mali, maar verhalen over de oorsprong verschillen sterk. Toen de Dogon zich bij de goed verdedigbare kliffen vestigden was er van het machtige volk van de Tellem weinig meer over. De bouwwerken die zij achterlieten werden voor de Dogon een bron van verering van dit mysterieuze heilige volk.

Het volk de Dogon

Het dorp Kan, nu Kani Bonzon, is het eerste dorp dat de Dogon hebben gesticht en kan beschouwd worden als de bron van de Dogonbeschaving. De cultuur van de Dogon kenmerkt zich door de harmonieuze vorm van samenleven. Zo is het dagelijkse leven doorspekt met kleine en grote rituelen, zoals het begroetingsritueel. In tegenstelling tot vele andere Afrikaanse volken hebben de Dogon hun eeuwenoude cultuur en tradities kunnen behouden. Ze zijn voornamelijk bekend door hun kleurrijke, gemaskerde dansen en ceremonies, hun authentieke architectuur en bijzondere manier van samenleven. Het gebied rondom de Bandiagara kliffen is moeilijk bewoonbaar. Niet alleen wordt het doorsneden door de lange steile klif, ook is goede grond zeldzaam en zijn de watervoorzieningen schaars. Het leven in dit onherbergzame landschap vergt daarom inventieve oplossingen, iets waar de Dogon meester in geworden zijn. Door het toepassen van intensieve landbouwtechnieken en irrigatiesystemen kunnen zij voorzien in hun voedselbehoefte.

Kennismaking met het westen

De Dogon zijn lange tijd onbekend gebleven voor de Westerse samenleving. De eerste Europeaan die het gebied bezocht was de Duitse taalkundige en antikolonist Gottlob Adolf Krause in 1886. Hij en enkele navolgers onderzochten en beschreven het gebied en zijn bewoners, maar het eerste onderzoek dat recht doet aan de complexe cultuur van de Dogon staat op naam van Marcel Griaule. In 1893 werd Mali door Frankrijk gekoloniseerd. De Dogon, aangevoerd door hun leider Aguibou Tall, boden lange tijd fel verzet hiertegen. Pas in 1920 werd na de slag bij Tabi het laatste Dogon dorp door de Franse kolonisten ingenomen. De Fransen hebben het gebied weliswaar in economisch en sociaal opzicht verwaarloosd, ze hebben ook een einde weten te maken aan de slavenhandel en de oorlogen tussen de verschillende bevolkingsgroepen. Hierdoor kregen de Dogon de mogelijkheid om ook naar gebieden verder in de vlakte te trekken, die beter geschikt waren als landbouwgrond. Sinds 1960 is Mali onafhankelijk. Nu leven de Dogon al sinds lange tijd in relatieve rust en vrede en is de enige bedreiging wellicht de opmars van het toerisme. In 1989 riep Unesco het leefgebied van de Dogon uit tot werelderfgoed.

De gemeenschap

De samenleving van de Dogon heeft een ingewikkelde opbouw, gebaseerd op verwevenheid van familieverbanden en sociale posities. De sociale posities worden gevormd door vier groeperingen: de landbouwers en de drie kasten van smeden, leerlooiers en wevers. Elke groep heeft zijn eigen samenleving met eigen regels, feesten en tradities. Huwelijken worden altijd binnen de eigen groepering gesloten. Polygamie is een centraal element in de cultuur van de Dogon. Families zijn daardoor groot en bestaan doorgaans uit één man, zijn vrouwen, hun kinderen en – als ze nog leven zijn – vader en moeder. Zij wonen samen in de Ginna, het familiehuis. Mannen en vrouwen hebben beide hun eigen hutten en graanschuren en duidelijk gedefinieerde, afzonderlijke taken. De mannen nemen de zware landbouwtaken op zich, bouwen huizen, repareren graanschuren, vlechten het stro voor de daken en maken werktuigen. De vrouwen halen het water, koken, bewerken de landbouwgronden en maken potten. Ze planten de gewassen voor de dagelijkse maaltijden en brouwen bier, waarmee ze zelf wat geld kunnen verdienen.

Spiritualiteit

De religie van de Dogon valt onder de verzamelnaam van het Animisme. Bij Animisme geloof men dat een ziel of geest niet alleen in mensen en dieren huist, maar ook in planten en natuurlijke fenomenen. Toch hebben de Dogon kun eigen goden, verhalen en rituelen. Het doel van het bestaan is volgens de Dogon een schakel te vormen tussen de hemel, waar de oppergod Amma leeft, en de aarde. Contact met Amma kan op verschillende manieren gelegd worden. Zo heb je ljewe, geesten die tussen hemel en aarde kunnen reizen, heilige dieren, zoals de voorspellende vos en de slang Lèbè, en fetisj. Fetisj zijn heilige voorwerpen waarin de kracht van een ama, een kleinere godheid, huist en waaraan offers gewijd kunnen worden. Belangrijkste ama is Nommo, de geest van het water. De Hogon, de dorpsoudste, is de spirituele leider van een dorpsgemeenschap. Hij wordt gekozen onder de oude mannen van de meest prominente families. De Hogon leeft alleen, opdat de heilige slang Lébé ’s nachts de wijsheid van Amma kan overbrengen.

Tradities

In tegenstelling tot vele andere Afrikaanse volken hebben de Dogon hun eeuwenoude tradities kunnen behouden. Nog steeds worden rituelen, zoals de Sigi-feesten, maskerdansen en besnijdingen volgens vaste regels uitgevoerd. Een van de belangrijkste ceremonies van de Dogon is het Sigi-feest. Dit feest vindt slechts eens in de 60 jaar plaats, maar kan soms jaren duren. De processie langs alle dorpen en de bijbehorende rituelen wordt geleid door een select geheim gezelschap van mannen. Attributen zijn speciaal gemaakte maskers en zelfs een geheime taal: Sigi-So. Een belangrijk deel van de cultuur van de Dogon uit zich in de maskerdansen, de Damas. Deze dansen behoren van oudsher tot de begrafenisceremonie, maar worden vanwege de hoge kosten slechts één keer per jaar uitgevoerd. Doel van de maskerade is om de ziel van de overledene naar zijn laatste rustplaats te leiden. Elk dorp heeft zijn eigen ontwerp van maskers en manier van uitvoeren van de rituelen. Eens in de drie jaar vindt het besnijdingsritueel plaats. Volgens de Dogon worden kinderen geboren met zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtsorganen. Door besnijdenis kunnen zij hun ware identiteit aannemen en worden ze beschouwd als volwassen. Het ritueel vindt plaats in de grotten bij Songho, die fraai zijn gedecoreerd met rotsschilderingen.

Dorpen rondom de kliffen

Het leefgebied van de Dogon bevindt zich rondom de Bandiagara kliffen, die zich over 150 kilometer uitstrekken. De dorpjes liggen bovenop het plateau, tussen de rotsblokken aan de voet van de klif, maar ook verderop midden op de vlakte. De bevolking van de Dogon bestaat in totaal uit meer dan een half miljoen mensen, die leven in een gebied zo groot als Frankrijk. De plaats Sangha wordt gezien als de culturele ‘hoofdstad’ van de Dogon. Het plaatsje bestaat oorspronkelijk uit dertien verschillende kleine dorpjes, zoals Ogol Na en Ogol Da. In totaal wonen hier zo’n 25000 inwoners. In het Dogon-gebied kun je niet spreken van één enkele architectuurtypologie; er zijn vele varianten op een aantal basistypologieën. Verschillen zijn te herleiden tot de geografische ligging en de materialen die voorhanden zijn.

Het dorp als eenheid

De gebouwen in het dorp zijn systematisch geordend volgens het lichaam van de liggende mens. Op de plek van het hoofd, gericht naar het noorden, ligt de Toguna. Een Toguna bestaat uit een aantal pilaren, vaak fraai bewerkt, waarop een dik dak van gierststengels is gelegd dat voor schaduw zorgt. Onder het lage dak nemen de mannen van het dorp de dag met elkaar door en rusten zij uit van de hitte van de middagzon. De Toguna grenst aan het openbare plein, de Tey, en aan de smidse. In de ‘borst en buik’ zijn de Ginna (familiehuizen) gesitueerd en op de plaats van de ‘genitaliën’ de openbare offerplaatsen, een mannelijk en een vrouwelijk altaar. De Punula, vrouwenhuizen, zijn de ‘handen’, hier moeten de vrouwen verblijven tijdens hun menstruatieperiode. Aan de ‘voeten’ ligt een serie gemeenschappelijke altaren. Op de hoogste plaats in het dorp vind je het huis van de Hogon, de dorpsoudste. Op het erf van zijn huis staat een zetel: hier ontvangt hij bezoekers en spreekt hij recht. Hoewel geen enkel Dogon-dorp exact is opgebouwd volgens dit model, is dezelfde ruimtelijke structuur steeds terug te vinden.

Het huis als lichaam

Als Animisten beschouwen de Dogon hun hele leefomgeving als een afspiegeling van de natuur. Het familiehuis, de Ginna, staat net als het dorp symbool voor het lichaam van de liggende mens. Verschillende bouwvolumes (slaaphutten, graanschuren, een stal) zijn op een bepaalde manier gegroepeerd rondom een binnenplein: het hoofdvertrek in het midden is de buik, de bergruimten aan de zijkanten de armen, de keuken het hoofd en de geslachtsorganen de entree. De grootte van het ensemble varieert naar gelang de grootte van de familie. Een typisch familiedomein bestaat uit een hut voor de man, een hut voor elke vrouw, een aantal graanschuren (Guyo) en een altaar. De daken van de woonhutten zijn plat, in tegenstelling tot de graanschuren, die een puntig dak hebben. Graanschuren worden strikt gescheiden in eigendom van man of vrouw.