À propos de la région | Partners Pays-Dogon

Les falaises de Bandiagara: de Tellem à Dogon

Au centre du Mali, vous trouverez le plateau de Bandiagara: une zone située au bord du sud du Sahel qui s’élève lentement du fleuve Niger vers Falaise. Ici, le plateau se termine brutalement en une roche abrupte d’une centaine de mètres d’altitude, s’étendant sur une longueur totale de plus de 150 km. La région magique du piedmont de ces falaises abritait les Tellem depuis l’Antiquité. Malheureusement on connaît peu ce peuple, mais ils ont laissé des bâtiments et des artefacts mystérieux et inaccessibles dans les pentes escarpées de la falaise. Au 15ème siècle, les Dogon cherchaient un lieu d’habitation bien protégé où ils seraient épargnés par les marchands d’esclave et l’avancement de l’islam. À l’origine, ce peuple vivait dans le quartier de Mandé, l’ancienne zone centrale du Mali, mais les histoires concernant leurs origines diffèrent largement. Quand le Dogon se sont installés dans les falaises bien défendues, il restait peu de gens puissants du Tellem. Les bâtiments qu’ils ont laissés derrière eux sont devenus une source de culte de ce mystérieux peuple sacré aux yeux des Dogon.

Les Dogon

Le village de Kan, maintenant Kani Bonzon, est le premier village que les Dogon ont fondé, et pourrait être considéré comme la source de la civilisation Dogon. La culture Dogon se caractérise par son mode harmonieux du ‘’vivre ensemble’’. La vie quotidienne est ponctuée de petits et grands rituels, comme le rituel d’accueil. Contrairement à de nombreux autres peuples africains, les Dogon ont réussi à préserver leur culture et traditions séculaires. Ceux-ci sont surtout connus pour leurs danses et cérémonies masquées et colorées, de leur architecture authentique et de leur mode de vie particulier. La zone autour des falaises de Bandiagara est difficile à habiter. Elle n’est pas seulement traversée par la longue falaise escarpée, mais il y manque de bons sols et l’eau y est rare. C’est pourquoi la vie dans ce paysage inhospitalier nécessite des solutions inventives, quelque chose que le Dogon maîtrise. En appliquant des techniques agricoles intensives et des systèmes d’irrigation, ils peuvent répondre à leurs besoins alimentaires.

Rencontre avec l’Occident

Les Dogon sont restés longtemps inconnus de la société occidentale. Le premier européen à avoir visiter la région en 1886 était le linguiste allemand et anti-colonialiste Gottlob Adolf Krause. Lui et quelques imitateurs ont enquêté et décrit la région et ses habitants. Mais la première enquête qui rend justice à la culture complexe du Dogon, se tient au nom de Marcel Griaule. En 1893, le Mali avait été colonisé par la France. Les Dogon, dirigés par leur chef Aguibou Tall, ont résisté vigoureusement pendant une longue période. C’est seulement en 1920, après la bataille de Tabi, que le dernier village Dogon a été capturé par les colonisateurs français. Bien que les Français aient négligé la zone économiquement et socialement, ils ont réussi à arrêter le commerce d’esclaves et les guerres entre les différents groupes de population. En raison de cela, le Dogon a eu l’opportunité de s’installer également dans des zones situées dans les plaines, mieux adaptées à l’agriculture. Depuis 1960, le Mali est indépendant. Maintenant, les Dogon vivent déjà longtemps dans un repos et une paix relatifs, et peut-être la seule menace est l’avancée du tourisme. En 1969, l’Unesco a désigné l’habitat du Dogon comme patrimoine mondial.

De gemeenschap

De samenleving van de Dogon heeft een ingewikkelde opbouw, gebaseerd op verwevenheid van familieverbanden en sociale posities. De sociale posities worden gevormd door vier groeperingen: de landbouwers en de drie kasten van smeden, leerlooiers en wevers. Elke groep heeft zijn eigen samenleving met eigen regels, feesten en tradities. Huwelijken worden altijd binnen de eigen groepering gesloten. Polygamie is een centraal element in de cultuur van de Dogon. Families zijn daardoor groot en bestaan doorgaans uit één man, zijn vrouwen, hun kinderen en – als ze nog leven zijn – vader en moeder. Zij wonen samen in de Ginna, het familiehuis. Mannen en vrouwen hebben beide hun eigen hutten en graanschuren en duidelijk gedefinieerde, afzonderlijke taken. De mannen nemen de zware landbouwtaken op zich, bouwen huizen, repareren graanschuren, vlechten het stro voor de daken en maken werktuigen. De vrouwen halen het water, koken, bewerken de landbouwgronden en maken potten. Ze planten de gewassen voor de dagelijkse maaltijden en brouwen bier, waarmee ze zelf wat geld kunnen verdienen.

Spiritualiteit

De religie van de Dogon valt onder de verzamelnaam van het Animisme. Bij Animisme geloof men dat een ziel of geest niet alleen in mensen en dieren huist, maar ook in planten en natuurlijke fenomenen. Toch hebben de Dogon kun eigen goden, verhalen en rituelen. Het doel van het bestaan is volgens de Dogon een schakel te vormen tussen de hemel, waar de oppergod Amma leeft, en de aarde. Contact met Amma kan op verschillende manieren gelegd worden. Zo heb je ljewe, geesten die tussen hemel en aarde kunnen reizen, heilige dieren, zoals de voorspellende vos en de slang Lèbè, en fetisj. Fetisj zijn heilige voorwerpen waarin de kracht van een ama, een kleinere godheid, huist en waaraan offers gewijd kunnen worden. Belangrijkste ama is Nommo, de geest van het water. De Hogon, de dorpsoudste, is de spirituele leider van een dorpsgemeenschap. Hij wordt gekozen onder de oude mannen van de meest prominente families. De Hogon leeft alleen, opdat de heilige slang Lébé ’s nachts de wijsheid van Amma kan overbrengen.

Tradities

In tegenstelling tot vele andere Afrikaanse volken hebben de Dogon hun eeuwenoude tradities kunnen behouden. Nog steeds worden rituelen, zoals de Sigi-feesten, maskerdansen en besnijdingen volgens vaste regels uitgevoerd. Een van de belangrijkste ceremonies van de Dogon is het Sigi-feest. Dit feest vindt slechts eens in de 60 jaar plaats, maar kan soms jaren duren. De processie langs alle dorpen en de bijbehorende rituelen wordt geleid door een select geheim gezelschap van mannen. Attributen zijn speciaal gemaakte maskers en zelfs een geheime taal: Sigi-So. Een belangrijk deel van de cultuur van de Dogon uit zich in de maskerdansen, de Damas. Deze dansen behoren van oudsher tot de begrafenisceremonie, maar worden vanwege de hoge kosten slechts één keer per jaar uitgevoerd. Doel van de maskerade is om de ziel van de overledene naar zijn laatste rustplaats te leiden. Elk dorp heeft zijn eigen ontwerp van maskers en manier van uitvoeren van de rituelen. Eens in de drie jaar vindt het besnijdingsritueel plaats. Volgens de Dogon worden kinderen geboren met zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtsorganen. Door besnijdenis kunnen zij hun ware identiteit aannemen en worden ze beschouwd als volwassen. Het ritueel vindt plaats in de grotten bij Songho, die fraai zijn gedecoreerd met rotsschilderingen.

Dorpen rondom de kliffen

Het leefgebied van de Dogon bevindt zich rondom de Bandiagara kliffen, die zich over 150 kilometer uitstrekken. De dorpjes liggen bovenop het plateau, tussen de rotsblokken aan de voet van de klif, maar ook verderop midden op de vlakte. De bevolking van de Dogon bestaat in totaal uit meer dan een half miljoen mensen, die leven in een gebied zo groot als Frankrijk. De plaats Sangha wordt gezien als de culturele ‘hoofdstad’ van de Dogon. Het plaatsje bestaat oorspronkelijk uit dertien verschillende kleine dorpjes, zoals Ogol Na en Ogol Da. In totaal wonen hier zo’n 25000 inwoners. In het Dogon-gebied kun je niet spreken van één enkele architectuurtypologie; er zijn vele varianten op een aantal basistypologieën. Verschillen zijn te herleiden tot de geografische ligging en de materialen die voorhanden zijn.

Het dorp als eenheid

De gebouwen in het dorp zijn systematisch geordend volgens het lichaam van de liggende mens. Op de plek van het hoofd, gericht naar het noorden, ligt de Toguna. Een Toguna bestaat uit een aantal pilaren, vaak fraai bewerkt, waarop een dik dak van gierststengels is gelegd dat voor schaduw zorgt. Onder het lage dak nemen de mannen van het dorp de dag met elkaar door en rusten zij uit van de hitte van de middagzon. De Toguna grenst aan het openbare plein, de Tey, en aan de smidse. In de ‘borst en buik’ zijn de Ginna (familiehuizen) gesitueerd en op de plaats van de ‘genitaliën’ de openbare offerplaatsen, een mannelijk en een vrouwelijk altaar. De Punula, vrouwenhuizen, zijn de ‘handen’, hier moeten de vrouwen verblijven tijdens hun menstruatieperiode. Aan de ‘voeten’ ligt een serie gemeenschappelijke altaren. Op de hoogste plaats in het dorp vind je het huis van de Hogon, de dorpsoudste. Op het erf van zijn huis staat een zetel: hier ontvangt hij bezoekers en spreekt hij recht. Hoewel geen enkel Dogon-dorp exact is opgebouwd volgens dit model, is dezelfde ruimtelijke structuur steeds terug te vinden.

Het huis als lichaam

Als Animisten beschouwen de Dogon hun hele leefomgeving als een afspiegeling van de natuur. Het familiehuis, de Ginna, staat net als het dorp symbool voor het lichaam van de liggende mens. Verschillende bouwvolumes (slaaphutten, graanschuren, een stal) zijn op een bepaalde manier gegroepeerd rondom een binnenplein: het hoofdvertrek in het midden is de buik, de bergruimten aan de zijkanten de armen, de keuken het hoofd en de geslachtsorganen de entree. De grootte van het ensemble varieert naar gelang de grootte van de familie. Een typisch familiedomein bestaat uit een hut voor de man, een hut voor elke vrouw, een aantal graanschuren (Guyo) en een altaar. De daken van de woonhutten zijn plat, in tegenstelling tot de graanschuren, die een puntig dak hebben. Graanschuren worden strikt gescheiden in eigendom van man of vrouw.